شطرنج، یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین بازی‌های فکری جهان، در طول تاریخ همواره موضوع بحث‌های مختلفی بوده است؛ از ارزش فکری و استراتژیک آن گرفته تا احکام شرعی مرتبط با آن در فرهنگ‌های دینی. در میان مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، نظرات مراجع تقلید درباره جواز یا حرمت این بازی متفاوت است و این تفاوت‌ها گاهی باعث سردرگمی مقلدان می‌شود. در این مقاله، به بررسی دقیق و جامع حکم شطرنج از دیدگاه سه مرجع برجسته شیعه، یعنی آیت‌الله خامنهای، آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله مکارم شیرازی می‌پردازیم. هدف این است که با زبانی ساده، اما دقیق و کامل، تمام ابعاد موضوع را روشن کنیم تا هیچ سؤالی برای خواننده باقی نماند.
پیشینه تاریخی و شرعی شطرنج
شطرنج ریشه‌ای کهن دارد و گفته می‌شود از هند باستان سرچشمه گرفته و از طریق ایران به سایر نقاط جهان گسترش یافته است. در متون اسلامی، به‌ویژه روایات شیعه و سنی، شطرنج گاهی به‌عنوان “نَردشیر” یا به‌صورت کلی‌تر در کنار ابزار قمار ذکر شده است. در روایاتی از ائمه معصومین (ع)، مانند امام صادق (ع)، به حرمت بازی‌هایی که به قمار مرتبط باشند اشاره شده است. به عنوان مثال، در حدیثی آمده که نگاه کردن به شطرنج یا بازی با آن نهی شده و حتی آثار معنوی منفی برای آن ذکر شده است. اما آیا این روایات به‌طور خاص شطرنج را هدف قرار داده‌اند یا به‌طور کلی هر نوع بازی مرتبط با قمار را شامل می‌شوند؟ اینجاست که نظرات فقهی مراجع وارد میدان می‌شود.
در فقه اسلامی، احکام بر اساس موضوعات و مصادیق آنها تعیین می‌شوند. اگر موضوع تغییر کند (مثلاً شطرنج از ابزار قمار به یک بازی فکری تبدیل شود)، حکم آن نیز ممکن است تغییر کند. این اصل، مبنای اصلی اختلاف‌نظر میان مراجع درباره شطرنج است.
دیدگاه آیت‌الله خامنهای درباره شطرنج
آیت‌الله سید علی خامنهای، رهبر انقلاب اسلامی و یکی از مراجع تقلید برجسته، نظر خاصی درباره شطرنج دارند که به شرایط عرفی و تشخیص مکلف وابسته است. طبق فتوای ایشان، اگر شطرنج در نظر عرف جامعه به‌عنوان “آلت قمار” شناخته نشود، بازی با آن بدون شرط‌بندی و برد و باخت مالی اشکالی ندارد. به عبارت دیگر، اگر مکلف (فردی که از ایشان تقلید می‌کند) تشخیص دهد که شطرنج در زمان و مکان فعلی صرفاً یک بازی فکری یا ورزشی است و نه ابزاری برای قمار، انجام آن جایز است.
ایشان در پاسخ به استفتائی فرموده‌اند: «اگر به نظر مکلف، شطرنج در حال حاضر از آلات قمار محسوب نشود، در این صورت بازی با آن بدون شرط‌بندی اشکال ندارد.» این دیدگاه نشان می‌دهد که آیت‌الله خامنهای حرمت شطرنج را مطلق نمی‌دانند و آن را مشروط به شرایط عرفی و نیت بازیکن کرده‌اند. به‌عنوان مثال، در ایران امروز که شطرنج به‌عنوان یک رشته ورزشی رسمی شناخته می‌شود و فدراسیون شطرنج فعالیت قانونی دارد، بسیاری از مقلدان ایشان بازی با شطرنج را بدون مشکل شرعی انجام می‌دهند، مشروط بر اینکه شرط‌بندی در کار نباشد.
نکته مهم این است که تشخیص “آلت قمار بودن” بر عهده خود فرد است. این یعنی اگر در منطقه‌ای شطرنج هنوز به‌عنوان ابزاری برای قمار شناخته شود، حتی بدون شرط‌بندی، بازی با آن حرام خواهد بود. این انعطاف در فتوا، به مقلدان اجازه می‌دهد با توجه به شرایط محیطی خود تصمیم بگیرند.
دیدگاه آیت‌الله سیستانی درباره شطرنج
آیت‌الله سید علی حسینی سیستانی، یکی دیگر از مراجع بزرگ شیعه که در نجف اشرف مستقر هستند، دیدگاهی متفاوت و سخت‌گیرانه‌تر نسبت به شطرنج دارند. طبق فتوای ایشان، شطرنج به‌طور مطلق حرام است، چه با شرط‌بندی همراه باشد و چه بدون آن. این حکم حتی اگر شطرنج به‌عنوان یک بازی فکری یا ورزشی شناخته شود، تغییر نمی‌کند.
ایشان در پاسخ به سؤالی درباره حکم بازی با شطرنج فرموده‌اند: «بازی با شطرنج مطلقاً حرام است.» همچنین در استفتائات دیگر، تأکید کرده‌اند که این حرمت شامل تخته‌نرد نیز می‌شود و فرقی نمی‌کند که بازی با قصد سرگرمی باشد یا رقابت حرفه‌ای. از نظر آیت‌الله سیستانی، شطرنج ذاتاً از ابزارهایی است که در روایات اسلامی مورد نهی قرار گرفته و تغییر عرف یا کاربرد آن تأثیری در این حکم ندارد.
این دیدگاه ریشه در تفسیر خاص ایشان از روایات دارد. برخی از فقها معتقدند که شطرنج در زمان ائمه (ع) به‌عنوان ابزار قمار شناخته می‌شده و روایات نهی‌کننده، آن را به‌طور خاص هدف قرار داده‌اند. آیت‌الله سیستانی این نظر را پذیرفته و معتقدند که تغییر ماهیت شطرنج در دنیای مدرن نمی‌تواند حکم اصلی را تغییر دهد. بنابراین، مقلدان ایشان تحت هیچ شرایطی اجازه بازی با شطرنج را ندارند، حتی اگر در محیطی باشد که هیچ‌کس آن را به قمار مرتبط نداند.
دیدگاه آیت‌الله مکارم شیرازی درباره شطرنج
آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، از مراجع برجسته قم، دیدگاهی میانه‌روتر نسبت به آیت‌الله سیستانی و انعطاف‌پذیرتر از آیت‌الله خامنهای ارائه کرده‌اند. طبق فتوای ایشان، اگر شطرنج در عرف عام از حالت “آلت قمار” خارج شده باشد و به‌عنوان یک ورزش یا بازی فکری شناخته شود، بازی با آن بدون برد و باخت مالی اشکالی ندارد. اما اگر همچنان به‌عنوان ابزار قمار تلقی شود، حتی بدون شرط‌بندی نیز حرام است.
ایشان در استفتائات خود آورده‌اند: «با توجه به اینکه شطرنج امروزه به‌عنوان یک نوع ورزش شناخته شده و آلت قمار محسوب نمی‌شود، بازی آن بدون برد و باخت مالی اشکالی ندارد.» این فتوا نشان می‌دهد که آیت‌الله مکارم به تغییر موضوع شطرنج در عصر حاضر توجه دارند و معتقدند که وقتی شطرنج از حالت قمار خارج شده، دیگر مشمول احکام ابزار قمار نمی‌شود.
با این حال، ایشان تأکید دارند که خرید، فروش و نگهداری ابزار قمار (مانند پاسور یا تخته‌نرد) که هنوز در عرف به‌عنوان ابزار قمار شناخته می‌شوند، حرام است. در مورد شطرنج، اگر در منطقه‌ای هنوز به‌عنوان قمار تلقی شود، احتیاط واجب ترک آن است. این دیدگاه، هم به عرف اهمیت می‌دهد و هم احتیاط فقهی را حفظ می‌کند.
مقایسه دیدگاه‌ها و دلایل تفاوت‌ها
حال که نظرات سه مرجع را بررسی کردیم، می‌توانیم تفاوت‌ها و شباهت‌های آنها را مقایسه کنیم:
- معیار عرف: آیت‌الله خامنهای و آیت‌الله مکارم هر دو به عرف جامعه توجه دارند و اگر شطرنج از ابزار قمار بودن خارج شده باشد، آن را جایز می‌دانند. اما آیت‌الله سیستانی این معیار را نپذیرفته و حرمت را مطلق می‌دانند.
- تکیه بر روایات: آیت‌الله سیستانی بیشترین تأکید را بر روایات نهی‌کننده از شطرنج دارند و معتقدند این روایات تغییرناپذیرند. در مقابل، آیت‌الله خامنهای و مکارم تغییر موضوع را دلیلی برای تغییر حکم می‌دانند.
- شرط‌بندی: هر سه مرجع متفق‌القول هستند که اگر شطرنج با شرط‌بندی و برد و باخت مالی همراه باشد، حرام است. اما در صورت نبود شرط‌بندی، نظراتشان متفاوت می‌شود.
این تفاوت‌ها ریشه در روش استنباط فقهی هر مرجع دارد. برخی فقها مانند آیت‌الله سیستانی به متن روایات پایبندترند، در حالی که برخی دیگر مانند آیت‌الله مکارم و خامنهای به تغییر شرایط و موضوعات در زمان حال اهمیت بیشتری می‌دهند.
شطرنج در دنیای امروز: ورزش یا قمار؟
در دنیای مدرن، شطرنج به‌عنوان یک ورزش رسمی شناخته می‌شود. فدراسیون بین‌المللی شطرنج (FIDE) آن را سازمان‌دهی می‌کند و در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، به‌عنوان یک رشته رقابتی و فکری آموزش داده می‌شود. این تغییر ماهیت باعث شده که بسیاری از فقها، از جمله امام خمینی (ره) در زمان خود، شطرنج را از ابزار قمار خارج بدانند و بازی با آن را جایز اعلام کنند. اما آیا این تغییر برای همه مراجع پذیرفتنی است؟ همان‌طور که دیدیم، خیر.
برای مقلدانی که از آیت‌الله سیستانی تقلید می‌کنند، این تغییر هیچ تأثیری ندارد و شطرنج همچنان حرام است. اما برای مقلدان آیت‌الله خامنهای و مکارم، این تحول مثبت تلقی می‌شود و بازی با شطرنج را در شرایط خاصی مجاز می‌کند.
پاسخ به سؤالات رایج
برای اینکه هیچ ابهامی باقی نماند، به برخی سؤالات رایج درباره شطرنج پاسخ می‌دهیم:
- آیا بازی با شطرنج در کامپیوتر یا گوشی مجاز است؟
- آیت‌الله خامنهای و مکارم: اگر شطرنج در عرف آلت قمار نباشد، اشکالی ندارد.
- آیت‌الله سیستانی: خیر، مطلقاً حرام است.
- اگر جایزه‌ای در مسابقه شطرنج باشد، چه حکمی دارد؟
- آیت‌الله خامنهای: اگر جایزه از طرف دولت یا برگزارکننده باشد و شرط‌بندی بین بازیکنان نباشد، اشکال ندارد.
- آیت‌الله مکارم: مشابه نظر آیت‌الله خامنهای.
- آیت‌الله سیستانی: چون خود شطرنج حرام است، جایزه هم تأثیری ندارد.
- نگهداری شطرنج در خانه چه حکمی دارد؟
- آیت‌الله خامنهای و مکارم: اگر به قصد بازی فکری باشد و آلت قمار نباشد، اشکال ندارد.
- آیت‌الله سیستانی: حرام است و باید آن را از بین برد.
- چرا شطرنج در روایات نهی شده؟
- برخی روایات آن را به قمار و آثار منفی معنوی مرتبط می‌دانند. اما برخی فقها معتقدند این نهی به شرایط خاص زمانی مربوط بوده است.
حکم شطرنج از نظر مراجع تقلید به دیدگاه فقهی آنها و شرایط عرفی بستگی دارد. آیت‌الله خامنهای و مکارم شیرازی با توجه به تغییر ماهیت شطرنج در دنیای امروز، آن را در صورت نبود شرط‌بندی و خروج از ابزار قمار مجاز می‌دانند. اما آیت‌الله سیستانی با تکیه بر روایات، آن را مطلقاً حرام اعلام کرده‌اند. پس پاسخ به سؤال “آیا شطرنج واقعاً حرام است؟” این است: بستگی به مرجع تقلید شما دارد. اگر مقلد آیت‌الله سیستانی هستید، بله، حرام است. اگر از آیت‌الله خامنهای یا مکارم تقلید می‌کنید، در شرایط خاصی خیر، حرام نیست.
نکات و ترفندها
حالا که بحث رسمی تموم شد، بیایم یه کم خودمونی‌تر حرف بزنیم:
- اگه شک داری چیکار کنی؟ اگه مرجعت خامنهای یا مکارمه، دور و برت رو نگاه کن. اگه تو محلتون شطرنج فقط یه بازی فکریه و کسی باهاش شرط‌بندی نمی‌کنه، خیالت راحت باشه و برو بازی کن. ولی اگه سیستانی هستی، بهتره کلاً بی‌خیالش بشی.
- مسابقه شطرنج با جایزه؟ اگه جایزه از جیب خودت یا رفیقت نیست و مثلاً فدراسیون یا یه سازمان میده، برای مقلدای خامنهای و مکارم اوکیه. فقط حواست باشه خودت با کسی شرط نبندی!
- شطرنج تو خونه؟ اگه فقط دکوریه یا واسه سرگرمی بدون شرط‌بندیه، برای خیلیا مشکلی نیست. ولی اگه سیستانی هستی، بهتره بندازیش دور یا بدی به یکی که مقلد مرجع دیگه‌ست!
- چرا این‌قدر اختلاف؟ چون مراجع هر کدوم یه جور به روایات و عرف نگاه می‌کنن. یه کم پیچیده‌ست، ولی خلاصه‌ش اینه که هر کی یه مدل فکریه داره.
