شطرنج به‌عنوان یک بازی فکری محبوب در جهان، در طول تاریخ مورد بحث و بررسی فقهی قرار گرفته است. این بازی که امروزه به‌عنوان یک ورزش ذهنی شناخته می‌شود، در فرهنگ اسلامی و به‌ویژه در فقه شیعه، با احکام متفاوتی روبه‌رو شده است. برخی از فقها آن را به‌طور مطلق حرام می‌دانند و برخی دیگر با شرایطی آن را جایز می‌شمارند. این اختلاف نظر عمدتاً ریشه در تفسیر آیات قرآن و احادیث معصومین، به‌ویژه امام صادق (ع) و امام رضا (ع) دارد. در این مقاله، به بررسی دقیق موضوع حرام بودن شطرنج در قرآن و تحلیل احادیث مرتبط با آن از منظر این دو امام بزرگوار می‌پردازیم. هدف ما ارائه توضیحاتی جامع، ساده و کاربردی است تا هیچ ابهامی برای خواننده باقی نماند.
شطرنج در قرآن: آیا اشاره مستقیمی وجود دارد؟
قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی احکام اسلامی، به‌صورت مستقیم نامی از شطرنج نبرده است. با این حال، فقها و مفسران برای استنباط حکم شطرنج به برخی آیات مرتبط با قمار و سرگرمی‌های حرام استناد کرده‌اند. مهم‌ترین آیه‌ای که در این زمینه مورد توجه قرار می‌گیرد، آیه 90 سوره مائده است:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شراب و قمار و بت‌ها و تیرهای قرعه، پلیدی‌هایی از عمل شیطانند؛ پس از آن‌ها دوری کنید تا رستگار شوید.»
در این آیه، واژه «میسر» به معنای قمار یا هر چیزی که در آن برد و باخت باشد، آمده است. فقها و محدثان معتقدند که «میسر» شامل ابزارها و بازی‌هایی می‌شود که در زمان نزول قرآن به‌عنوان وسایل قمار شناخته می‌شدند. اما آیا شطرنج به‌طور خاص مصداق «میسر» است؟ پاسخ به این سوال به تفسیر آیات و روایات بستگی دارد.
برخی از مفسران، مانند علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، «میسر» را به هر نوع بازی که در آن شرط‌بندی و کسب مال نامشروع باشد، تعمیم داده‌اند. از آنجا که شطرنج در زمان پیامبر (ص) و صدر اسلام به شکل امروزی وجود نداشت و بیشتر در دوره‌های بعدی از هند به جهان اسلام وارد شد، نمی‌توان گفت قرآن به‌طور مستقیم شطرنج را هدف قرار داده است. با این حال، اگر شطرنج در عرف زمان خاصی به‌عنوان ابزار قمار شناخته شود، می‌تواند مشمول این آیه قرار گیرد.
بنابراین، از منظر قرآن، حرمت شطرنج به‌طور مستقیم اثبات نمی‌شود، بلکه به شرایط استفاده از آن و تعابیر روایات وابسته است. اینجاست که احادیث امام صادق (ع) و امام رضا (ع) نقش کلیدی پیدا می‌کنند.
احادیث امام صادق (ع) درباره شطرنج
امام جعفر صادق (ع)، ششمین امام شیعیان، در احادیث متعددی به موضوع شطرنج پرداخته‌اند. این احادیث به دلیل جایگاه ویژه ایشان در فقه و حدیث شیعه، از اهمیت بالایی برخوردارند. در ادامه، چند حدیث مهم را بررسی می‌کنیم:
1. شطرنج به‌عنوان ابزار قمار
یکی از معروف‌ترین روایات از امام صادق (ع) در کتاب «وسائل الشیعه» نقل شده است:
«فروختن شطرنج حرام است و پولی که از آن به دست آید حرام است، و نگه‌داشتن آن کفر است، و بازی با آن شرک است، و سلام کردن بر کسی که شطرنج بازی می‌کند گناه کبیره هلاک‌کننده است، و کسی که دست در آن برد مانند آن است که دست در گوشت خوک کرده باشد.»
این روایت لحن بسیار تندی دارد و شطرنج را به‌شدت نکوهش می‌کند. اما برای فهم دقیق‌تر، باید به شرایط صدور این حدیث توجه کنیم. در زمان امام صادق (ع) (قرن دوم هجری)، شطرنج به‌عنوان یک بازی وارد شده از فرهنگ ساسانی و هندی، اغلب با قمار و شرط‌بندی همراه بود. از این رو، امام (ع) آن را به‌عنوان یک ابزار فساد و گناه معرفی کرده‌اند. تعابیری مانند «شرک» و «کفر» در اینجا به معنای شدت قبح عمل و دوری از مسیر توحید است، نه شرک به معنای واقعی کلمه.
2. تفسیر آیه «میسر»
در روایت دیگری از امام صادق (ع) آمده است:
«منظور از میسر در آیه، شطرنج و نرد و هر نوع قمار دیگری است.»
این حدیث نشان می‌دهد که امام (ع) شطرنج را مصداقی از «میسر» در قرآن می‌دانستند. با این حال، برخی فقها معتقدند که این تعبیر به شطرنج در زمان صدور حدیث اشاره دارد، زمانی که این بازی به‌طور رایج برای قمار استفاده می‌شد. اگر شطرنج از این حالت خارج شود، ممکن است حکم آن تغییر کند.
3. نکوهش نگاه به شطرنج
در روایتی دیگر، امام صادق (ع) فرموده‌اند:
«کسی که به شطرنج نگاه کند، مانند آن است که به عورت مادرش نگاه کرده باشد.»
این تعبیر بسیار سخت‌گیرانه به نظر می‌رسد و نشان‌دهنده شدت نهی از این بازی است. اما برخی محققان معتقدند که این‌گونه تعابیر برای بازدارندگی شدید از بازی‌هایی بوده که در آن زمان با فساد و انحراف اخلاقی همراه بودند.
تحلیل احادیث امام صادق (ع)
احادیث امام صادق (ع) درباره شطرنج به‌طور کلی بر حرمت آن تأکید دارند. اما نکته مهم این است که این روایات در بستر تاریخی و فرهنگی خاصی بیان شده‌اند. در آن زمان، شطرنج نه یک ورزش فکری، بلکه ابزاری برای قمار و سرگرمی‌های حرام بود. از این رو، فقهایی مانند امام خمینی (ره) معتقدند که اگر شطرنج در عرف امروزی از ابزار قمار خارج شود، حکم آن می‌تواند تغییر کند.
احادیث امام رضا (ع) درباره شطرنج
امام رضا (ع)، هشتمین امام شیعیان، نیز در روایاتی به شطرنج اشاره کرده‌اند که این احادیث مکمل دیدگاه امام صادق (ع) هستند. در ادامه، به چند مورد مهم می‌پردازیم:
1. شطرنج و واقعه عاشورا
یکی از روایات معروف از امام رضا (ع) در «بحارالانوار» نقل شده است:
«وقتی سر مبارک حضرت حسین (ع) را نزد یزید آوردند، او سر را زیر تخت خود قرار داد و بساط شطرنج را بر آن گسترانید و به بازی پرداخت، و به امام حسین (ع) و پدر و جدش اهانت می‌کرد.»
این روایت به‌طور غیرمستقیم شطرنج را با یک عمل شنیع و حرام (اهانت به اهل بیت) مرتبط می‌کند. یزید، که از منفورترین چهره‌های تاریخ اسلام است، با استفاده از شطرنج در چنین موقعیتی، این بازی را به نمادی از فساد و بی‌حرمتی تبدیل کرده است. این حدیث نشان می‌دهد که شطرنج در آن زمان نه‌تنها یک بازی ساده، بلکه ابزاری در دست افراد فاسد بود.
2. حرمت انواع قمار
امام رضا (ع) در روایت دیگری فرموده‌اند:
«خداوند تمام اقسام قمار و برد و باخت را حرام کرده و فرموده است: شراب و قمار نجاستی از جانب شیطان هستند، و از مصادیق آن شطرنج و نرد است.»
این حدیث نیز مانند روایات امام صادق (ع)، شطرنج را در دسته قمار قرار می‌دهد و بر حرمت آن تأکید دارد. اما باز هم باید به زمینه تاریخی توجه کرد که شطرنج در آن زمان چگونه استفاده می‌شد.
تحلیل احادیث امام رضا (ع)
احادیث امام رضا (ع) نیز مانند امام صادق (ع)، شطرنج را در کنار قمار و گناه قرار داده‌اند. اما این روایات بیشتر بر جنبه‌های اخلاقی و اجتماعی بازی در آن زمان تمرکز دارند. استفاده یزید از شطرنج در واقعه عاشورا، این بازی را به نمادی از فساد و ظلم تبدیل کرده است، اما نمی‌توان گفت این حکم برای همه زمان‌ها و شرایط یکسان است.
اختلاف نظر فقها درباره شطرنج
با توجه به آیات قرآن و احادیث، فقها دیدگاه‌های متفاوتی درباره شطرنج ارائه کرده‌اند:
- حرمت مطلق: مراجعی مانند آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله صافی گلپایگانی معتقدند که شطرنج به‌طور مطلق حرام است، چه با شرط‌بندی باشد و چه بدون آن، زیرا در روایات به‌عنوان ابزار قمار معرفی شده است.
- حرمت مشروط: برخی فقها مانند امام خمینی (ره)، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله مکارم شیرازی معتقدند که اگر شطرنج در عرف از ابزار قمار خارج شده و به‌عنوان یک ورزش فکری شناخته شود، بدون شرط‌بندی جایز است.
- تغییر موضوع: دیدگاه سوم این است که احکام الهی تابع موضوعات‌اند. اگر شطرنج در زمان معصومین (ع) ابزار قمار بود، اما امروز صرفاً یک بازی فکری است، حکم آن تغییر می‌کند.
با بررسی قرآن و احادیث امام صادق (ع) و امام رضا (ع)، می‌توان گفت که شطرنج به‌طور مستقیم در قرآن حرام اعلام نشده است، بلکه حرمت آن در روایات به شرایط خاص تاریخی و عرفی وابسته است. در زمان صدور این احادیث، شطرنج ابزاری برای قمار و فساد بود، اما امروزه که به‌عنوان یک ورزش ذهنی شناخته می‌شود، برخی فقها آن را جایز می‌دانند، مشروط بر اینکه شرط‌بندی در آن نباشد.
برای یک فرد مسلمان، مهم است که به فتوای مرجع تقلید خود عمل کند. اگر مرجع شما شطرنج را مطلقاً حرام می‌داند، باید از آن پرهیز کنید. اما اگر مرجع شما آن را با شرایطی جایز می‌داند، می‌توانید با رعایت این شرایط از آن لذت ببرید.
نکات و ترفندها
خب، حالا که بحث رسمی تموم شد، بذارید یه کم خودمونی‌تر حرف بزنیم و چند تا نکته رو بگم که دیگه هیچ سوالی براتون نمونه:
- چرا این‌قدر تند و تیز حرف زدن؟
تو احادیث، تعابیری مثل «شرک» و «کفر» برای شطرنج به کار رفته که خیلی سنگینه. این به خاطر اینه که اون زمان شطرنج واقعاً یه جورایی سمبل فساد و قماربازی بود. اماما می‌خواستن مردم رو حسابی ازش دور نگه دارن، واسه همین این‌جوری محکم گفتن. - الان چیکار کنیم؟
اگه شطرنج‌باز حرفه‌ای هستی یا فقط واسه سرگرمی بازی می‌کنی، اول برو سراغ فتوای مرجعت. اگه گفت اشکال نداره، فقط حواست باشه شرط‌بندی نکنی که دیگه خط قرمز همه‌ست. اگه گفت حرامه، خب دیگه یه بازی دیگه پیدا کن، مثلاً منچ! - یه ترفند باحال:
اگه می‌خوای خیالت راحت باشه، قبل از بازی یه نیت خوب بکن. مثلاً بگو «می‌خوام ذهنم رو تقویت کنم» یا «با دوستم یه وقت خوب بگذرونم». این‌جوری حداقل خودت رو از اون حس گناه احتمالی دور نگه می‌داری. - یزید و شطرنج؟ جدی؟
آره، اون داستان یزید خیلی معروفه و حسابی شطرنج رو تو ذهن شیعه‌ها بدجور کرده. ولی یادت باشه اون موقع شطرنج یه جور بازی اشرافی و همراه با فساد بود، نه مثل الان که تو خونه‌ها و باشگاه‌ها بازی می‌کنن. - آخرین حرف:
هر چی مرجعت گفت گوش کن، ولی اگه هنوز شک داری، یه کم تحقیق بیشتر کن یا با یه عالم دینی مشورت کن. دین ما خیلی انعطاف‌پذیره و به زمان و مکان توجه داره، پس نگران نباش، یه راهی پیدا می‌شه!
